Aciz Bilim

1. Kitâbü’l-Kifâye fi’ŧ-ŧıb (Kifâyetü’ŧ-ŧabîb fîmâ śaĥĥa ledeyh mine’t-tecârib). XI. yüzyıl Mısır’ındaki tıbbî uygulamalar hakkında fikir veren eser, İbn Rıdvân’ın eski tıp otoritelerine bağlılığının yanı sıra klinik tecrübeye verdiği önemi de yansıtmaktadır. Tek nüshası Gotha’da (nr. 1952) kayıtlı olup ilmî neşri Selmân Katâye tarafından yapılmıştır (Bağdat 1981). Jacques Grand Henry, eseri Fransızca tercümesiyle birlikte Le livre de la méthode du médecin de ‘Alī b. Riđvān (998-1067) adıyla iki cilt halinde neşretmiştir (Louvain-La-Neuve 1979, 1984).


2. Maķāle fi’ŧ-Ŧaŧarruķ bi’ŧ-ŧıb ile’s-saâde. “Hipokrat Külliyatı”, “Hipokrat’ın Şahsiyeti” ve “Tıpla Kazanılan Mutluluk” başlıklı üç bölümden oluşmaktadır. Hipokrat örneğinde tıp tahsili ve öğretiminin insana kazandırdığı faziletlerle entelektüel derinlikten bahsedilen kitapta Mısır’ın felsefe ve tıp tarihindeki önemi de vurgulanmaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 691/3) bir tek yazması mevcut olan kitap Albert Dietrich tarafından Über den Weg zur Glückseligkeit durch den ärztlichen Beruf adı altında Almanca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Göttingen 1982).


3. Kitâbü(‘l-Ĥîle fî) Defi mażârri’l-ebdân bi-arżı Mıśr. Mısır’ın insan sağlığı ve hastalıklarıyla ilgili mahallî şartlarının incelendiği eser, genel tıp bilgisinin özel şartlara göre yeniden yorumlanması gerektiği var sayımına dayandırılmıştır. On beş bölümden oluşan ve Mısır’ın topografya, çeşitli tabiat şartları ve tarım ürünleri açısından çarpıcı bir tanıtımını veren eser, Kayrevanlı İbnü’l-Cezzâr’ın aynı konuyu işleyen kitabının kulaktan dolma ve ikinci elden bilgilere dayalı olduğu gerekçesiyle kaleme alınmıştır (Kitâbü Defi mażârri’l-ebdân, s. 3-4). Makrizî el-Ħıŧaŧ’ında Kahire’yi tanıtırken bu eserden uzun alıntılar yapmaktadır (I, 339-340). Kitap Michael W. Dols tarafından Medieval Islamic Medicine: Ibn Rıdwan’s Treatise ‘On the Prevention of Bodily Ills in Egypt’ adıyla İngilizce’ye çevrilmiş ve Âdil S. Cemâl’in tahkikiyle neşredilmiştir (Berkeley 1984). Daha sonra Fuat Sezgin, bu neşrin kusurlu olduğu gerekçesiyle orijinal yazmanın tıpkı basımını çıkarmıştır (bk. bibl.).


4. Maķāle fî şerefi’ŧ-ŧıb. Türkiye’de Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 691/2) tek yazma nüshası bilinen eser yedi bölümden oluşmaktadır. Bu bölümlerde şu konular işlenmiştir: a) Tıbbın beden ve ruh sağlığına yararları dolayısıyla Allah’ın rızâsını kazanmaya vesile teşkil ettiği; b) Hekime şerefli bir mevki kazandırdığı; c) İnsana sağladığı mutluluklar sebebiyle şerefli bir ilim olduğu; d) Mısır’ın eski bir medeniyet merkezi sıfatıyla tıp ve felsefe tarihinde taşıdığı önem ve buranın Aesculapius geleneğindeki belirleyici yeri; e) Câlînûs’un külliyatına telhisler (künnâşât) yazan Aeteus, Oribasius, Trallesli Alexander ve Paulus Aeginetta gibi yazarların kıymet ve önemi; f) İskenderiye tıp okulu; g) Arapça’daki tıp literatürünün değerlendirilmesi.


5. Kitâbü Şerĥi(Tefsîri)’l-Maķālâti’l-ErbaǾali-Baŧlamyûs fi’l-ķađâyâ bi’n-nücûm ale’l-ĥavâdiŝ. Batlamyus’un astrolojiye dair Tetrabiblos adlı eserinin şerhidir; girişte astrolojinin nazarî temelleri tartışılır. XV. yüzyılda Latince’ye çevrilen eserin (Venice 1484, 1493) bir de Türkçe tercümesi bulunmaktadır (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 785).


6. Kitâbü’n-Nâfi fî keyfiyyeti talîmi śınâati’ŧ-ŧıb. İki bölümden oluşan kitap tıp eğitiminde usul, İskenderiye tıp okulunun değerlendirilmesi, Huneyn b. İshak ve Ebû Bekir er-Râzî’nin Câlînûsçu literatür açısından eleştirilmesi konularını ihtiva etmektedir (Lyons, VI/1-2 [1961], s. 65-71).


7. Fi’l-Ķuva’ŧ-ŧabîiyye. Fizyolojiye dairdir (Âdil el-Bekrî, IX/3 [1980], s. 159-161). Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Şehid Ali Paşa, nr. 2053/5) bir nüshası bulunan eser M. C. Lyons tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir (“‘On the Nature of Man’ in ‘Ali Ibn Rıdwān’s Epitome”, al-Andalus, Madrid 1965, XXX, 181-188).


8. Şerĥu’ś-Śınâati’ś-śaġīre li-Câlînûs. İbn Rıdvân’ın Câlînûs’un Ars Parva’sına yazdığı şerhtir. Cremonalı Gherardo tarafından yayımlanan Latince tercümesi (Haly Ebn Rodan S. Rodoham Aegyptius, Liber Tegni, Venice 1496). Batı’da çok meşhurdur; eser ayrıca İbrânîce’ye de çevrilmiştir (Brockelmann, GAL, I, 637-638). İbn Rıdvân’ın öteki Câlînûs şerhleri arasında Şerĥu Kitâbi’n-Nabđi’ś-śaġīr, Şerĥu Kitâbi’t-Teennî li-Şifâi’l-emrâż ilâ Iġlûķun (Glaucon), Şerĥu Kitâbi’l-Ustuķussât ve Şerĥu Kitâbi’l-Irķ zikredilebilir (İbn Ebû Usaybia, s. 566).


9. Kitâbü’l-Uśûl fi’ŧ-ŧıb. Tıbbın ilkeleri üzerine olan eser İbrânîce’ye tercüme edilmiştir (Brockelmann, GAL, I, 637).

İbn Rıdvân’ın polemiğe dair eserleri de şunlardır: Fî Ĥalli şükûki’r-Râzî alâ kütübi Câlînûs, Kitâb fi’r-red ale’r-Râzî fi’l-ilmi’l-ilâhî ve iŝbâti’r-rusül, Kitâbü Tetebbui Mesâili Ĥuneyn (bu esere Ebü’s-Salt ed-Dânî, el-İntiśâr li-Ĥuneyn b. İsĥâķ alâ Alî b. Rıđvân fî reddihî li-Mesâili Ĥuneyn adıyla bir reddiye yazmıştır [DİA, X, 341]), Maķāle fi’r-red alâ Efrâîm ve İbn Züra fi’l-iħtilâf fi’l-milel, Kitâbü’l-İntiśâr li-Aristûtâlîs -ve hüve Kitâbü’t-Tavassuŧ beynehû ve beyne ħuśûmihi’l-münâķıdîn- fi’s-semâi’ŧ-ŧabîî. Müellifin İbn Butlân’a karşı yazdığı üçü günümüze ulaşan yedi risâlenin adı İbn Ebû Usaybia tarafından şu şekilde zikredilmektedir. Maķāle fî naķdi maķāleti İbn Buŧlân fi’l-ferĥ ve’l-ferrûc, Maķāle fîmâ evredehû İbn Buŧlân mine’t-taħyîrât, Maķāle fî enne mâ cehelehû yaķīn ve ĥikme ve mâ alimehû İbn Buŧlân ġalaŧ ve safsaŧa, Maķāle fî enne İbn Buŧlân lâ yalemu kelâme nefsihî fađlan an kelâmi ġayrih, Risâle ilâ eŧıbbâǿi Mıśr ve’l-Ķāhire fî ħaberi İbn Buŧlân, Ķavl lehû fî cümleti’r-red aleyh, Maķāle fi’t-tenbîh Ǿalâ mâ kelâmi İbn Buŧlân mine’l-heźeyân (Uyûnü’l-enbâǿ, s. 567).